Trong bối cảnh nhiều di tích cổ đang đối mặt với thách thức lớn trong công tác bảo tồn, việc ứng dụng kỹ thuật in rập thủ công đã trở thành một giải pháp sáng tạo và hiệu quả. Tại chùa Keo Hành Thiện, một trong những công trình Phật giáo cổ tiêu biểu của vùng đồng bằng Bắc Bộ, kỹ thuật này đã được sử dụng để lưu giữ lại các chi tiết, hoa văn, họa tiết và chữ khắc trên các bức phù điêu, bia đá và cấu kiện gỗ.

Gắn liền với Thiền sư Dương Không Lộ, vị Quốc sư thời Lý, chùa Keo Hành Thiện không chỉ là trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng mà còn là nơi chứa đựng kho tàng văn hóa kiến trúc độc đáo. Trải qua hàng trăm năm, nơi đây vẫn bảo lưu được nhiều hạng mục kiến trúc nghệ thuật truyền thống thời Lê – Nguyễn, với hệ thống phù điêu, hoa văn chạm khắc và bia ký có giá trị lịch sử, mỹ thuật đặc biệt.

Tuy nhiên, như nhiều di tích cổ khác, Chùa Keo Hành Thiện cũng đối mặt với những thách thức lớn trong công tác bảo tồn, do tác động của thời gian, môi trường và hoạt động con người. Những chi tiết chạm khắc quý trên bộ khung kiến trúc gỗ như hình linh thú, lân nghê, hoa lá thiêng,… cho đến các mảng chạm trên đá đang đứng trước nguy cơ dần bị bào mòn, xuống cấp.

Trước thực trạng đó, năm 2023, một dự án Số hóa di sản làng Hành Thiện quy mô đã và đang được triển khai tại đây, với sự tham gia của các chuyên gia bảo tồn, các nhà nghiên cứu, kiến trúc sư, nghệ nhân và đội ngũ công nghệ. Dự án không chỉ nhằm mục đích bảo tồn di tích mà còn tạo ra một không gian trải nghiệm văn hóa mới mẻ cho cộng đồng.

Một trong những hoạt động nổi bật của dự án là triển lãm “Hành Thiện 200 năm danh xưng”, tổ chức nhân dịp kỷ niệm hai thế kỷ ngôi làng mang tên Hành Thiện. Triển lãm đã trưng bày nhiều bản rập văn bia cổ, tranh ký họa, tranh ảnh tư liệu gốc về chùa Keo và các sản phẩm văn hóa được hình thành từ tư liệu in rập, thu hút sự quan tâm đặc biệt của người dân địa phương và du khách.

In rập là phương pháp lưu giữ chính xác những chi tiết gốc, đồng thời tạo nên một lối tiếp cận giàu cảm xúc và thẩm mỹ với di sản. Mỗi bản rập thủ công trở thành sợi dây kết nối giữa hiện vật và cộng đồng, giữa nghệ thuật cổ truyền và công nghệ hiện đại.

Không chỉ tại chùa Keo Hành Thiện, kỹ thuật in rập thủ công còn được chuyển thể thành một hoạt động giáo dục, nghệ thuật, truyền cảm hứng đến cộng đồng tại Quần thể Danh thắng Tràng An. Tại đây, du khách có thể tận tay thực hiện một bản in rập truyền thống trên giấy dó, từ khâu pha màu, đặt khuôn, dùng con rập bọc vải và con lăn để in rập tranh.

Qua hoạt động này, không chỉ giúp du khách hiểu hơn về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật truyền thống, mà còn tạo ra một không gian trải nghiệm văn hóa mới mẻ, nơi mà di sản trở nên gần gũi và sống động hơn. Mỗi bản in rập đều là “độc bản” bởi mỗi thao tác, mỗi lần chạm mực, mỗi sắc độ màu đều mang dấu ấn cá nhân, ghi lại những khoảnh khắc sáng tạo khác nhau của mỗi người.

Có thể thấy, khi được thiết kế phù hợp, in rập, từ một kỹ thuật bảo tồn khoa học, có thể trở thành phương thức truyền tải, lan tỏa văn hóa sống động, bền vững. Mỗi bản tranh nhỏ là một lát cắt của ký ức văn hóa, góp phần đưa di sản đến gần hơn với đời sống thường nhật. Trải nghiệm bằng tay, hiểu bằng tâm và mang đến những giá trị đích thực, đó là hành trình “chạm tay vào di sản” theo đúng nghĩa.

Bộ phim tài liệu ‘Xẩm đỏ’, một tác phẩm ghi lại hình ảnh và giọng hát của nghệ nhân Hà Thị Cầu, người hát xẩm cuối cùng của thế kỷ 20, hiện đang trong quá trình hoàn tất thủ tục chuyển giao bản quyền cho tỉnh Ninh Bình. Đạo diễn Lương Đình Dũng, người đứng sau bộ phim, cho biết ông đang nỗ lực hoàn thành các thủ tục cần thiết để bàn giao bản quyền của tác phẩm này cho tỉnh.

Bộ phim ‘Xẩm đỏ’ được hoàn thành từ năm 2011, nhưng đến nay, chính quyền tỉnh Ninh Bình vẫn bày tỏ mong muốn sở hữu bản quyền để tiếp tục bảo tồn và quảng bá di sản văn hóa quý báu này. Quá trình thực hiện bộ phim bắt đầu từ năm 2008 và kéo dài đến 2010, với hơn 1.200 phút quay thực tế. Sau đó, bộ phim đã được chỉnh sửa và biên tập lại với thời lượng 68 phút, nhằm giúp khán giả có thể thưởng thức được nhiều bài hát hơn của nghệ nhân Hà Thị Cầu.

Một điểm đặc biệt của bộ phim là không sử dụng lời bình, thay vào đó, nghệ nhân Hà Thị Cầu được tự do thể hiện giọng hát của mình một cách thoải mái và tự nhiên, như đang tâm sự trực tiếp với khán giả. Đạo diễn Lương Đình Dũng chia sẻ rằng, mục tiêu của ông là lưu giữ lại tất cả những gì nghệ nhân Hà Thị Cầu đã để lại như một di sản văn hóa truyền thống, không chỉ cho tỉnh Ninh Bình mà còn cho cả nền nghệ thuật xẩm của Việt Nam.

Bộ phim ‘Xẩm đỏ’ không chỉ đơn thuần là hình ảnh về nghệ nhân Hà Thị Cầu, mà còn là bức tranh sinh động về vùng quê mộc mạc, với hình ảnh chợ quê, hoa gạo, bến đò… đan xen trong tiếng sênh, nhịp phách, tạo nên một không gian văn hóa độc đáo. Bên cạnh ‘Xẩm đỏ’, đạo diễn Lương Đình Dũng cũng đã thực hiện nhiều bộ phim nổi tiếng khác về nghệ thuật chèo, như ‘Hề cu Sứt’, ‘Thầy bói đi chợ’, ‘Lý trưởng mẹ Đốp’, ‘Phù thủy sợ ma’, ‘Thị Màu lên chùa’.

Theo đạo diễn Lương Đình Dũng, gốc rễ để tạo nên những tác phẩm nghệ thuật độc đáo và bền vững vẫn phải bắt nguồn từ những tác phẩm văn học, nghệ thuật dân tộc. Việc bảo tồn và phát huy những di sản văn hóa như ‘Xẩm đỏ’ không chỉ giúp giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc mà còn là cách để chúng ta tôn vinh và biết ơn những nghệ nhân đã góp phần tạo nên nền nghệ thuật phong phú của Việt Nam.

Trong thời đại kỹ thuật số, việc ứng dụng công nghệ vào hoạt động bảo tàng đã trở thành một xu hướng tất yếu trên toàn cầu. Mục đích chính của xu hướng này là hiện đại hóa công tác bảo tồn di sản, tăng cường khả năng tiếp cận và hội nhập với xu thế phát triển chung của bảo tàng thế giới. Tại Việt Nam, các bảo tàng cũng bắt đầu nhận thức được tầm quan trọng của việc chuyển đổi số để không chỉ hiện đại hóa công tác bảo tàng mà còn góp phần vào công tác bảo tồn di sản một cách bền vững.

TS Nguyễn Anh Minh, Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, đã chia sẻ quan điểm của mình sau một chuyến đi học tập và trao đổi kinh nghiệm bảo tồn di sản tại Ba Lan. Ông cho rằng đã đến lúc các bảo tàng tại Việt Nam cần thiết phải có một phòng chuyển đổi số. Sự hiện diện của phòng chuyên trách này sẽ giúp các bảo tàng Việt Nam bắt kịp với xu thế hiện đại hóa và tăng cường khả năng tiếp cận di sản cho công chúng, đặc biệt là thế hệ mới.

Ở Ba Lan, một quốc gia có hệ thống bảo tàng hiện đại và năng động tại Đông Âu, việc thành lập phòng chuyển đổi số đã trở thành một phần không thể thiếu trong hoạt động của các bảo tàng. Phòng chuyển đổi số tại các bảo tàng Ba Lan đảm nhiệm nhiều nhiệm vụ quan trọng, bao gồm số hóa hiện vật, xây dựng và cập nhật cơ sở dữ liệu, cũng như đăng tải nội dung lên các nền tảng số. Những nhiệm vụ này không chỉ phục vụ cho công tác bảo tồn và nghiên cứu mà còn hỗ trợ cho các hoạt động in ấn, xuất bản và truyền thông.

Một điểm nổi bật trong hoạt động của các bảo tàng tại Ba Lan là việc đầu tư vào cơ sở hạ tầng công nghệ hiện đại. Tất cả các bảo tàng tại đây đều được trang bị studio chụp ảnh chuyên nghiệp với diện tích lớn, hệ thống ánh sáng đạt chuẩn bảo tàng và máy ảnh hiện đại có độ phân giải cao. Những thiết bị này cho phép việc số hóa hiện vật và tác phẩm nghệ thuật được thực hiện với chất lượng cao, đảm bảo tính chân thực và sắc nét khi chuyển sang không gian số.

Sau khi số hóa, dữ liệu sẽ được cập nhật lên hệ thống nền tảng số và tích hợp vào cơ sở dữ liệu số hóa. Quá trình này không chỉ giúp lưu giữ toàn bộ hiện vật, hình ảnh và tư liệu của bảo tàng mà còn tạo điều kiện chia sẻ thông tin với các chuyên gia, nhà nghiên cứu, sinh viên và công chúng trong nước và quốc tế.

Tuy nhiên, tại Việt Nam, việc ứng dụng công nghệ vào hoạt động bảo tàng vẫn còn nhiều thách thức. Hầu hết các bảo tàng vẫn hoạt động theo mô hình truyền thống và chưa có phòng chuyên trách cho chuyển đổi số. Các chuyên gia nhận định rằng nếu không có bước nhảy về công nghệ, các bảo tàng sẽ khó bắt kịp nhu cầu và tâm lý tiếp cận mới của công chúng.

Một trong những rào cản lớn là thiếu nguồn lực và cơ sở hạ tầng công nghệ để hỗ trợ việc số hóa hiện vật và xây dựng cơ sở dữ liệu. Việc số hóa hiện vật, nếu có, thường được thực hiện một cách rời rạc thông qua các dự án ngắn hạn và thuê ngoài, dẫn đến dữ liệu thiếu đồng bộ, không bảo mật và khó duy trì.

Do đó, việc thành lập một quỹ chuyển đổi số trong lĩnh vực bảo tàng tại Việt Nam là hết sức cần thiết. Quỹ này sẽ tạo ra nguồn lực ổn định để hỗ trợ các bảo tàng hình thành phòng chuyển đổi số, triển khai số hóa hiện vật, xây dựng cơ sở dữ liệu và phát triển nền tảng trưng bày số một cách bài bản và bền vững. Qua đó, các bảo tàng Việt Nam có thể bắt kịp với xu thế phát triển của bảo tàng thế giới và đáp ứng nhu cầu tiếp cận di sản của công chúng trong kỷ nguyên số.